Yıllar önce bir kültür-sanat dergisinde rastlamıştım "fevkani" sözcüğüne. Hemen sözlüğü açıp anlamına baktığımda çok şaşırmıştım. "Yüksekte, üstte yer alan; tepelere inşa edilen ibadethane üslubu" anlamına geldiğini öğrenmiştim. Sanat tarihi dersleriyle dolu üniversite yıllarımda bu sözcüğe denk gelmemiş olmak garipti. Ahengiyle hafızamda yer eden bu kelimenin, aslında bildiğim pek çok mekanın bir tanımı olduğunu fark ettim. Ziyaret ettiğim birçok “fevkani” mekanı anımsadım. Ancak içlerinde biri var ki şimdi çok daha iyi anlıyorum, Anadolu’nun en güzel "fevkani"siydi: Sümela Manastırı.

Sümela Manastırı, Trabzon'un Maçka ilçesinde, Altındere Milli Parkı içinde yer alır. Tarihi Bizans İmparatorluğu dönemine kadar uzanır. Kesin inşa tarihi bilinmese de bazı kaynaklar, manastırın 4. yüzyılda yapıldığını öne sürer. Manastır, o dönemde bir din ve eğitim merkezi olarak kullanılmış ve bulunduğu konum ile içerisindeki fresklerle dikkatleri üzerine çekmiştir.

Manastırın hikayesi de en az kendisi kadar etkileyicidir. Efsaneye göre, her şey iki keşişin rüyasıyla başlar. Birbirlerini hiç tanımayan Barnabas ve Sophronios adındaki iki keşiş, aynı gece rüyalarında Hz. Meryem’i kucağında İsa Peygamber ile birlikte, manastırın bulunduğu yerde görür. Ertesi gece aynı rüyayı tekrar gören keşişler, artık ne yapmaları gerektiğini bilmektedir. Rüyalarında, bu yerde bir kilise inşa etmeleri gerektiği söylenmiştir. Birbirlerinden habersiz yola çıkan keşişler, manastıra vardıklarında tanışıp gördükleri rüyayı birbirlerine anlatır ve kiliseyi inşa etmeye başlarlar.

Bu süreçte, tahta üzerine işlenmiş bir tasviri bulurlar: Hz. Meryem ve İsa. Daha önce çevredeki halk tarafından görülen bu tasvir, yok edilmeye çalışılmışsa da başarılı olunamamıştır. İnşa sırasında Barnabas elinden yaralanır ve o sırada mucizevi bir olay yaşanır. Yukarıdan süzülen su, Barnabas’ın yarasını iyileştirir. Bu olayın ardından, suyun aktığı yere ayazma yapılır.

Manastır, Müslümanlar tarafından da saygı görmüştür. Osmanlı padişahları, manastıra armağanlar sunarak buraya değer katmıştır. Fatih Sultan Mehmet’ten II. Abdülhamit’e kadar pek çok padişah, ilgilerini çeşitli şekillerde göstermiştir. Günümüzdeki görünümüne ise Trabzon İmparatorluğu Kralı III. Aleksios döneminde kavuşmuştur. Efsaneye göre Aleksios, manastır önünden geçerken atından düşer ve bir kadın tarafından kurtarılır. Bu kadın, İsa’nın annesi Meryem Ana’dır. Bu olaydan etkilenen kral, manastıra çeşitli yardımlarda bulunmuş ve yapıyı genişletmiştir.

2000 yılında UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’ne alınan Sümela Manastırı, fresklerindeki detaylar ve taşıdığı tarihi mirasla önem taşımaktadır.

Ah, Sümela… Seni ilk gördüğümde uzun uzun bakmış ve gözyaşlarımı tutamamıştım. İnsanların inançları uğruna neler yapabileceğinin en güzel kanıtlarından birisin. İkonalarının her birine baktığımda hissettiğim hüzün, merak ve hayranlık hala içimdedir.

Bence “fevkani mekanlar”, insan nefsinin boşluğa esir edildiği yerlerdir. Uzun tırmanışlar ve soluklanmaların ardından, ellerin sanat ve zanaatla nasıl yoğrulduğuna şahitlik eden bilge mekanlardır. Eğer dile gelseler, ne vazgeçişlerden, ne gözyaşlarından ve ne büyük mutluluklardan bahsederlerdi. Göğe yakınsanız, hem sıcağınız hem soğuğunuz daha çetindir. Belki de bu yüzden fevkani mekanların eserleri, daha mistik ve etkileyicidir.

Ah Sümela… Sen dünyanın en güzel kaya abidelerinden birisin. Sana bakarken şunu düşündüm: İnanç, sabır ve teslimiyet karmış harcını. Bu harçla insan neler yapmaz ki?

Sonra birden aklıma Hira geldi; Peygamberimizi düşündüm. "İkra!" nidasının onun kalbine yayıldığı o mağarayı hayal ettim. O an, baştan ayağa titredim. Şimdi bu halimize bakınca içim burkuluyor. Belki bir gün biz de harcı hakkaniyet, tevazu ve vicdan olan "fevkani gönüller" inşa ederiz. Hem de bir daha yıkılmamacasına...